Mechanizmy obronne stosowane przez umysł

Zupełnie normalnym i dobrze znanym odruchem jest dla nasz kaszel, kichnięcie czy gorączka. Gdy naszemu organizmowi zagraża jakieś niebezpieczeństwo, włącza się alarm i naturalny odruch organizmu. Fizjologiczne reakcje, takie jak kaszel czy gorączka potrafi wymienić pewnie większość z nas… a czy tak łatwo przychodzi nam wymienić takie same mechanizmy obronne, tylko dotyczące naszej psychiki? Nasz umysł również takie strategie posiada, a dzisiaj opowiem Wam o nich nieco więcej! Co ważne - mechanizmy te, zarówno w strefie fizjologicznej, jak i psychologicznej potrafią uratować nam życie, ale niekiedy też je uprzykrzyć. Kto jest alergikiem, ten wie :) Alarm potrafi niekiedy włączać się w nieodpowiednim momencie, a reakcja obronna uruchamia się w odpowiedzi na zupełnie niezagrażający nam czynnik. Dotyczy to zarówno naszych ciał, jak
i umysłów.

Ale od początku…

Czym zatem są strategie obronne w kontekście psychologii? Są one normalnym sposobami radzenia sobie z codziennymi problemami i zagrożeniami zewnętrznymi, ale także wewnętrznymi, takimi jak trudne myśli czy wspomnienia. Tak jak już wspomniałam wcześniej, mogą one być pomocne, ale nadmiernie stosowane najprawdopodobniej będą oddalały nas od tego, co dla nas ważne. Nasz umysł z natury zaprogramowany jest na przetrwanie, za czym idzie wyszukiwanie niebezpieczeństw, a więc trochę negatywny z niego gość. Uwielbia czarne scenariusze i potrafi znaleźć zagrożenie we wszystkim, co nas otacza, a że jego misją jest przeżycie, to szuka strategii, które będą dla szybkie i efektywne. Niestety, choć ucieczkę przed nadjeżdżającym samochodem jest dla nas racjonalna, to ucieczka przed nadchodzącym deadlinem wydaje się tylko potęgować problem… a ucieczka i unikanie to ulubiony sposób obronny według naszego umysłu. Faktycznie, daje to poczucie chwilowej ulgi, ale tylko na chwilę. Jak więc nie wpadać w pułapki ochronnego umysłu wtedy, kiedy nie trzeba? Istotnym czynnikiem jest sama świadomość tych strategii obronnych i rozpoznawanie, kiedy nam one nie służą. Bo choć nazywają się one dla nas przyjaźnie (chcą nas obronić) to często niestety bronią nas przed samym sobą, co przekłada się na poczucie utknięcia i zastój.

Jakie zatem istnieją mechanizmy, które podsuwa nam nas zabezpieczający umysł?

Poniżej przedstawiam te, które wydają mi się najistotniejsze:

🧠 Tłumienie emocji – jako ludzie uwielbiamy żyć w komforcie, niestety życie takie proste nie jest i dyskomfort jest, chcąc nie chcąc, stałą częścią naszego życia (za każdym sukcesem czy rozwojem stoi dyskomfort). To, co zatem emocjonalnie dyskomfortowe, tłumimy, dla przykładu, popularną ostatnio maską toksycznej pozytywności: „Tylko pozytywne emocje!”, „Uśmiechnij się, wszystko będzie dobrze”, „Nie marudź, inni mają gorzej”. Faktycznie daje to chwilową ulgę. Niestety, to że tłumimy negatywne emocje, nie oznacza, że emocje te znikają, wręcz przeciwnie, długofalowo nasilają się. Dodatkowo, zamykając się na jeden rodzaj doświadczenia, w tym przypadku negatywne emocje, zamykamy się także na te pozytywne. Nie da się wyłączyć tylko trudnej części emocji z życia.

🧠 Kompensacja – proces, który polega na zastępowaniu deficytu w jednym obszarze nadmiarem w innym. Ma to na celu zapewnienie nam poczucia kontroli choć w jednym obszarze naszego życia. Prosty przykład: kiedy nie mamy wpływu na chorobę bliskiej osoby, szukamy jej w obsesyjnym kontrolowaniu spożywanych kalorii czy obsesyjnej modlitwie. Daje to poczucie wpływu, którego nasz umysł bardzo pragnie.

🧠 Czarne myśli – zarówno katastrofizowanie, jak i ruminacja (nawracające, negatywne myśli) to sposób naszego umysłu na zabezpieczenie się w razie ewentualnych problemów. Niestety, jak już dobrze wiesz, nasz umysł jest dość negatywnie nastawiony, więc te problemy, których się boimy, często nie pojawiają się w naszych życiach. Tracimy więc czas i zasoby na rozwiązanie problemów, które nigdy się nie wydarzą.

🧠 Izolacja – strategia, która polega na uniknięciu wystawienia się na kolejne stresory i sytuacje zagrażające. Choć czasem faktycznie potrzebujemy pobyć sami i dać sobie chwilę, to na długą metę izolacja to coś, co oddala nas od podstawowego fundamentu zdrowia psychicznego, czyli wsparcia społecznego. Zamiast długofalowego izolowania się, bardziej efektywne wydaje się szukanie wsparcia i samowspółczucie.

🧠 Wybiórcza uwaga – często zwracamy uwagę na to, co dla nas „wygodne”. Najlepiej widać to w pierwszej fazie zakochania. O wiele łatwiej zauważamy to, co spójne z naszymi poglądami i myślami, a pomijamy to, co zupełnie nam się nie podoba, co dla nas subiektywnie nie ma sensu. Faktycznie, zmniejsza to poczucie niespójności, ale realistyczne, obiektywne spojrzenie na sprawę jest często niezastąpione i długofalowo pomocne. Nie zawsze to, co nam się wydaje, jest prawdą!

🧠 Zatracanie się – o wiele łatwiej będzie nam uniknąć przykrości, a także dostrzeżenia, że u nas kiepsko, kiedy zatracimy się w samopoświęceniu, grach, pracy, w chęci perfekcyjnego wykonania czy w dążeniu do idealności. Zatracić można się we wszystkim, co znów maskuje to, co trudne, niestety tylko na chwilę.

Unikanie

Mogłabym tak wymieniać i wymieniać, choć tak naprawdę w tym wszystkim chodzi o jedno. O unikanie. Nasz umysł tak bardzo chce uniknąć niebezpieczeństw, przykrości i niewygody, że wymyśla co tylko potrafi, aby to ominąć… i choć faktycznie nie ma nic złego w chęci uniknięcia złego samopoczucia, to długofalowo unikając dyskomfortu, unikamy samego siebie, unikamy dążenia do tego, co dla nas ważne, unikamy życia, którym chcemy żyć. Jeśli więc chcemy żyć zgodnie ze sobą, a nie pod dyktando naszego wewnętrznego, zabezpieczającego umysłu, warto pytać się siebie: „Czy to, co robię teraz zbliża mnie do tego, co dla mnie ważne, czy od tego oddala?”, „Czy to, co teraz robię długofalowo mi pomaga, czy jednak szkodzi i czuję się gorzej?”.

---

Materiały, które wykorzystałam do tworzenia artykułu:

Amerykańskie Stowarzyszenie Psychologiczne. (nd). Mechanizm obronny. W słowniku psychologii APA (APA Dictionary of Psychology). Pobrano 9 stycznia 2022 r.Bailey, R., & Pico, J. (2022). Defense Mechanisms. In StatPearls. StatPearls Publishing.
Cramer, P. (2000). Defense mechanisms in psychology today: Further processes for adaptation. American Psychologist, 55(6), 637–646. https://doi.org/10.1037/0003-066X.55.6.637

Harris, R. Zrozumieć ACT. Terapia Akceptacji i Zaangażowania w praktyce. Gdańsk 2022, rozdz. 2.

Konferencja PTTBT (2022) Terapia poznawczo-behawioralna w obliczu współczesnych wyznań. Wykład: Samoopieka dla pomagacza, O. Marciniak-Dorosz Neff, K. (2011). Self-compassion: The proven power of being kind to yourself. New York:
William Morrow.

Natalia Ziopaja